Atasözleri
Atasözleri ilk söyleyeni belli olmayan, ilerleyen zaman, mekana bağlı olarak şekillenen, sözlü gelenek içinde doğup, gelişen ve günümüze ulaşan kısa ve özlü kalıplaşmış sözlerdir. Halkın yaşantı ve değerlerinden kaynaklanan atasözleri, konuşma diline deyiş güzelliği, kavram zenginliği, anlatım gücü katar.
Denizli’ye özgü Atasözleri
“Açım diyenden değil, tokum diyenden kork”
“Altın yere düşmekle kulp olmaz”
“Çama çıkan keçinin, çama çıkan oğlağı olur” (Kendi nasılsa çocuğu da kendi gibi olur)
“Gece yağan, gündüz açan yıl düzgündür.”
“Gündüz yağan, gece açan yıl bozgundur.”
“Gizli işin eşkere çocuğu olur.”
(Er geç ortaya çıkacağı)
“İnsanlar millet millet, toprak damar damar.”
“Keçinin yemediği ot başını ağrıtır.”
(Farklı şeyler yapmak)
“Akılsız köpeği yol yorar.”
“Danaya ip, kesere kulp ol.”
(Bir işe yaramak)
“Bacağı yere yakın olandan kork”
(Kısa insanlardan kork)
“Adam düşmanım yok demiş;Ananda mı doğurmadı demişler?”
“Kuş, alayı ile uçar”
(Birliğin önemi)
“Zenginin gönlü oluncaya kadar, fakirin canı çıkar.”
“Kınayan düğün dernek başına geçsin”
(kınamayı anlatıyor)
“Güneş doğduktan sonra ekilen darıdan, kocasından sonra kalkan karıdan hayır gelmez.”
“Arabanın kadri yağmurda bilinir.”
“Tek oğlanlı ile tek develinin yüreğinde yağ olmaz.”
(Kıymetli olmak)
“Taş üstüne taş olmuş, ev üstüne ev olmamış.”
“Saç düzene girdi hamur bitti”
“Ev düzene girdi ömür bitti…”
Halk Deyimleri
Asıl anlatımından uzaklaşarak yeni kavramlar meydana getiren kalıplaşmış sözlere deyim denilir. Deyimlerde halk yaşantısından, değerlerinden ve tecrübelerinden izler görülür.
Denizli’ye Özgü Halk Deyimleri
“Meşe sopası gibi”
(Sözden anlamayan, kaba insan)
“Maşa kanadı kadar”
(küçük yapılı)
“Ayranı kabarmak”
(öfkelenmek)
“Gök görmedik”
(Görgüsüz kişi)
“Bulup da busamak”
(Kanaatkar olmayan)
“Tıngır elek, tıngır saç”
(Hiçbirşeyi olmayan)
“Anası belli, babası belli-Nenni Mommedim, nenni”
(Sonradan görme kişileri tanımlar)
“Dığan ağız”
(Çok konuşan, ağzı büyük olan)
“Kiş dediği keçi ağıldan çıkmaz”
(Elinden iş gelmez)
“Gasgatı olmak”
(Sertleşmek)
“Irlımı gıç”
(Ağırkanlı kimse)
“Ateş almaya geldim”
(Acele işi olmak)
“Mayı kabağı”
Alkış ve Kargışlar
Yöresel dille söylenmiş alkışlar:
“İşleri ıras gitsin.”
“Allah sene allı başlı gelinme etsin.”
“Evlerine sarı buğdaylar yağsın.”
“Yokuşun eniş, enişin datlı olsun.”
“Gum diye avıçladığın sarı altın olsun.”
“Harmanın bereketli olsun.”
“Irabbım yolsuz, yoldeşsiz goymasın.”
“Gara gursandan bul.”
“Gidişin olsun, dönüşün olmasın.”
“Adı batası.”
“Onmaz kederler bulasıca.”
“Evletcin evletinde çıkıvesin.”
“Beş betercik ol.”
“Onmaz kederlere boğulasıca.”
“Davın olası.”
Ninniler
Ninniler, annelerin süt emen çocuklarını uyutmak için söyledikleri manzum ve mensur sözlerdir. Ölçülü ölçüsüz söz ve tekerlemelerden oluşan ninniler, hece vezniyle sade bir dille söylenir. Dört mısralık olup bir bütün oluştur.
Kızım kızım kız kişi
İşte gelmiş yüz kişi
Yüz verene yüzdürü verdim
Bin verene bindiri verdim
Oğlum oğlum oyunda Yağlı çörek koynunda Ben oğlumu ararken Oğlum gelin koynunda
Ninniler deyim nendireyim
Çamdan beşik deldireyim
Ağlama oğlum babana göndereyim
Bin verene bindiri verdim
Asmaya vurdum salıncak Ellerine verdim oyuncak Şimdi babası gelecek Lokum şeker alıvecek
Maniler
Mani yaygın halk edebiyatı türüdür. Anonimdir. Ayaklı mani, cinaslı mani gibi türleri vardır. Genel olarak yedi heceli ve dört mısralı olurlar.
Yüce dağ başında fenerler yanar
Fenerin şavkına kervanlar döner
Anneler kızına böyle mi yanar
Yanmasını bilemedim
Mersin yaprağını dökmez
Muhabbet candan gitmez
Can gözlerim seni gördü
Başkasına hayır etmez
Ekinler dize kadar
Gel yarim bize kadar
Sana çorap öreyim
Topuktan dize kadar
Tavas ilçesinde mani örnekleri
Çaya indim oturmam
Elimi suya batırmam
Ben bir güzel kekliğim
Her avcıya tutulmam
Yeni destinin dolmayışı
Al kumaşı sormayışı
Her yakalara şan koydu
Kostak yarimin oynayışı
Ayva ile nar isterim
Döşeği dar isterim
Dar döşeğin içinde
Cilveli yar isterim
Karyolada yatıyor
Yorgan göbek atıyor
Çok sokulma beyefendi
Bıyıkların batıyor
Bahçelerde bal kabak
Açılır tabak tabak
Beni beğenmez iken
Bulduğun matafa bak
Bal idim pekmez oldum
Gül idim kokmaz oldum
Elli altınlık kız idim
Beş kuruşla etmez oldum
Güvencin uçup gider
Kanadın açıp gider
Geleceksen gel kız bene
Gençliğim geçip gider
Çıktım kerpiç duvara
El ettim eski yare
Eskiler şöyle böyle
Can kurban yeni yare
Ak almanın ağacı
Dibine vurdu çoğaci
Hatce kızı delirten
Ali hoca Amadın ilacı
Elifin hecesi var
Gündüzün gecesi var
Seveceksen bir yar sev
Gelinin kocası var
Tren gelir eşmeden
Direkleri vişneden
Köylü parası değil mi
Muhtarları kişneden
Harman yerin gıyısı
Arap Halil dayısı
Alcek kızla bulamamış
Ateşlerin ayısı
Zeytini taşlamalı
Dibinde kışlamalı
İmam nikah kıyarken
Cilveye başlamalı
Kara fisin bibersin
Sen ellerden kibarsın
Ah ben seni seviyom emme
Yabancısın gidersin
Has içliğim dar olsa
Keyen kollar ak olsa
Beni saran oğlan
Cennet mekan olsa
Bu gelen Yarengümeli
Kulağı altın küpeli
Çok cilve yapıyor
Kulağını çekmeli
Cevizim govuk govuk
Ağlarım koyuk koyuk
El oğlunun sözleri
Karlı buzlardan soğuk
Makinenin ayağı
Sözlerin çok bayağı
Çok yaşama kaynana
Şimdi yersin dayağı
Kahvenin piştiği yer
Kaynayıp coştuğu yer
Güzel çirkin dinlemez
Sevdanın düştüğü yer
Avlu dibinde kazık
Kaynanam ölmüş yazık
Öldüğüne acımam
Bir top kefene yazık
Gocu evin kazanı
Peştemalın kozağı
Beni yakıp yandıran
Buraların güzeli
Bahçelerde sarı çiçeğim
Sen doldur da ben içeyim
Sana basmalar yakışmaz
Mor kadifeler biçeyim
Harman yeri yarıldı
Kaynanam darıldı
Ne darılırsın kaynana
Oğlun bana sarıldı
Leblebi şekeri patladı
Topal nazlı atladı
Ali Hoca Amad’ını görünce
Nazlı kızın ödü patladı
İndim kuyu dibine
Baktım suyun engine
Analar kız besliyor
Vermiyor sevdiğine
Al faklardan tuz alma
Veyislerden gız alma
Veyislerin gızları
Bekir Çavuş’dan galma
Küp içinde cevizim
Hazır benim çeyizim
Ana beni evlendir
Muma döndü benizim
Çanaklıkta çanak var
Senden ne güzel yanak var
Öpmek isterdim amma
Karakolda dayak var
Kucak kucak mersinler
Denizli’ye urgan gersinler
Benim sevdiğimi
Kucağıma verseler
Karanfilim budama
Sefa geldin odama
Güzel isen geç otur
Çirkin koymam odama
Tekerlemeler
Çal’dan, yöre halkının gözüyle çevre il, ilçe ve köylerin özelliklerini tanımlayan bir tekerleme örneği;
Nazilli’nin kızları geldill
Denizli kızları gül benizli
Honazlı kızları bardak boğazlı
Kaklık kızları kınalı keklik
Çardak içinde bulunmaz su içecek bir bardak
Belevi kızları elevi
Yazır delikli heybe hazır
İçikli ocağının başı sidikli
Neler ocağının başı keler, sapçılar kemikli
Şavlan peynirci, süller halıcı
Çal serek yidikleri yağlı börek
Aşağı Seyit’ten ümmet,
Yukarı Seyit’ten Memet,
al bunu dellalan ünlet…
Derleyen: Mürşide Akkeçeli